Języki łużyckie

Jerzy Biernacki
05.09.2015

Powstanie tej strony umożliwiła Sonja Wölke, która zarówno służyła mi informacjami na temat języków łużyckich, jak i zechciała udostępnić mi skany materiałów z podręcznika języka dolnołużyckiego:

  • Erwin Hannusch, Niedersorbisch praktisch und verständlich,

który można nabyć tutaj. Z podręcznika tego pochodzą zamieszczone poniżej przykłady.

Język dolnołużycki – dolnoserbski

Alfabet dolnołużycki

A B C Č Ć D E Ě F
a bej cej čet ćej dej ej ět ef
 
G H I J K Ł L M  
gej ha i jot ka el em  
 
N Ń O (Ó) P R Ŕ S Š
en ejn o pej er ejŕ es
 
Ś T U W Y Z Ž Ź  
śej tej u wej y zet žet źej  

Uwagi:

  • Nie jest błędem odwrotna niż w polskim kolejność liter Ł i L – taką kolejność podają wszystkie dostępne źródła.
  • Litera Ó nie jest literą alfabetu, a wyrazy, które ją zawierają, traktowane są w słownikach jakby pisano je przez O, zob. też niżej.
  • Po literze H następuje w oficjalnym alfabecie dwuznak CH (cha), jednak w nowszych słownikach ch traktuje się jako połączenie dwóch osobnych liter.
  • Na podobnej zasadzie wymienia się czasami jako odrębną literę alfabetu dwuznak , następujący po literze D.

Zasady wymowy

Przykłady

W języku dolnołużyckim występuje twarda i miękka wymowa spółgłosek. Wymowa miękka spółgłosek b, m, p, r obowiązuje przed i, j, ě. biś, bibuš, biblija, běły, bědny, zaběgnuś, bjachaŕ, njebjo, sebje, mica, miły, mimo, měch, měso, měriś, mjenaś, smjerś, mjasec, łamjo, drěmju, rigotaś, ricaś, burik, rěd, rědny, krě, rjagotaś, rjeśaz, mórjo, źerjo se, wórju
Poza tym występuje wymowa twarda. Twarde r wymawiane jest jako językowe [r] lub języczkowe [ʀ]. baba, baran, bedło, bubon, byk, beton, słaby, Błota, zbadaś, brožnja, mama, mazaś, mech, mešk, mokšy, mucha, mucny, mysliś, zmysł, sam, bom, rada, wěra, rozym, ruka, ryba, rora, murka, nerka, měr, cukor, zraniś, Bramborska
Spółgłoski f, g, k, l pozostają miękkie przed i, j, ě, e. figa, fidle, filowaś, telegrafěrowaś, felowaś, fejfa, na reliefje, pśi šefje, fjord, ginuś, gižla, nogi, rogi, agěrowaś, gerc, gelń, nage, gjarnc, gjarsć, gjagaś, kisały, kiwaś, měki, šokěrowaś, blokěrowaś, keluch, słodke, kjarl, kjarchob, lipa, list, Lipsk, liniś, lěgwo, lěwy, lětaś, lěpšy, leluja, leja, lenuś, lemjaz
Przykłady na wymowę twardą. faraŕ, fora, futrowaś, fyštaś, flaša, fromny, fryjny, girafa, telefon, relief, gano, gasa, Gogolow, guska, gusor, gyžaś, gluka, głodny, groniś, gnaś, glicka, kazaś, kamušk, kokot, skokaś, kusack, dobytk, kk, krowa, knakotaś, zamknuś, lampa, lan, lažaś, lod, lom, balo, lud, luby, kowalnja, wugel, lylowy, lymjel
Litera h jest niema (nie oznacza żadnego dźwięku) przed u, o, rzadziej przed a, y, nigdy przed e. how, holiś, Hochoza, hupa, hupac, Hus, hamaś, hapa, Hažow, hyś, hytška, hynźi
Litera h przed e oznacza bezdźwięczne słabe [ʰ]. hela, heblik, hendryški
Taka sama wymowa może wystąpić i w innych wyrazach. hamaś, hapa, Hažow, hyś, hytška, hynźi, how, Hus
Litery c, č, d, dz, dž, s, š, t, tš, z, ž oznaczają tylko spółgłoski twarde; polskiemu cz odpowiada często dolnołużyckie c. cakaś, Cazow, cesaś, cowaś, Fryco, cuś, rucka, noc, wěc, cło
Litery č, tš wymawiane są tak samo jak polskie cz ( pojawia się tam, gdzie w polskim jest tr), podobnie dž, š, ž wymawiane są jak polskie dż, sz, ż. čaj, čajnik, česki, češćina, rědnučki, měkučki, małučko, lažčej, śěžčejšy, awa, adaś, ocha, ubiś, narl, wuoba, hyka, kmóa, bra, wě, Pětš, šantk, šery, šorca, šuflity, šyja, škóda, štapiś, šmara, lušt, póšk, ptašk, bibuš, ruš, suš
Litery ć, dź, ś, ź są wymawiane podobnie jak w polskim, ponadto ma taką samą wymowę, jak ć. sćena, sćina, šćitaś, šćuwaś, lubosć, zawěsće, pušćiś, źowćo, lězć, dosć, błyšć, tśasaś, apaś, eńtśliś, eśi, i, ikotaś, o, uko, ěsć, braik, bao, nutś, śamny, śěsto, śele, śicho, śopło, w lěśu, śma, śpa, znaś, maś, sněś, braś
Dźwięk ś odpowiada polskiemu ć; ale ć pozostaje po spółgłosce, stąd wymiany. śicho – sćicha, śele – sćelna
Połączenia dz, dž, dź oznaczają dźwięki wymawiane [ʒ, ǯ, ʒ́], czyli jak polskie dz, dż, dź. łdza [ʒa], w mězdze, na rozdze, ła [ǯa], ło, raś, ryny, ungel, unka, amila, rozěliś, zarâś, zěliś, rozěra, na gryze, drožeje, Drježany
Ch oznacza dwa różne dźwięki, podobnie jak w języku niemieckim. Najczęściej występuje wymowa [χ]. Ch kończące sylabę po i, j, ě czytane jest [ç]; taka wymowa obowiązuje też w końcówkach aorystu -ech, -echu. W zapożyczeniach ch czytane jest na ogół tak, jak w ich niemieckich odpowiednikach. [χ]: chachaś, chamny, chopiś, chudy, chytaś, chmuriś, mech, dych, brjuch, pcha
[ç]: nicht, mnich, zapalich, něcht, měch, grěch, ruprajcht, šlajchtny, leśech
Litera e oznacza 4, a nawet 5 dźwięków:  
— [æ] między 2 spółgłoskami twardymi (wymowa szersza niż w polskim); rež, žeden, weto, dep, cepy, terpik, seno, deno, mech, knecht, zdechnuś
— otwarte [ɛ] podobne do polskiego między dwiema spółgłoskami, z których jedna jest miękka, a druga twarda, albo po miękkiej spółgłosce na końcu wyrazu; derje, mjenaś, wobjed, šeriś, semje, zele, pyrje, źe, nješyk, wjedro, pjerje
— półprzymknięte [e] przed j w sylabie zamkniętej oraz w wyrazie zemja i pochodnych, obocznie także przed j w sylabie otwartej; crjej, dej, mej, smej, sejźeś, cejźiś, pśejś, nejjasnjej, zemja, zemski, zemjan, reja [rɛja] ~ [reja]
— przymknięte [ë] pomiędzy spółgłoskami miękkimi; jeleń, rjemjeń, mjeńšy, pjenjeze, młoźeńc, paprjeńc, pjepjeŕ, njerěch, njewjesta
— zredukowane [ə] w sylabie nieakcentowanej w szybkiej mowie (wymowa taka nie jest uważana za poprawną). motorske, tśěsate, sněgowanje, sudobje, telikerake, wětšowate, literatura
Litera ě oznacza:  
— w sylabie akcentowanej (pierwszej) silnie przymknięte [ě], samogłoskę półwysoką, pośrednią między e a i, wymawianą z lekko odciągniętymi wargami; něga, lěwy, rědny, měki, jěza, sćěna, śěgnuś, stśěliś, źěłaś, pěsk, wězaś, źěk
— w wyrazach złożonych i po przedrostkach zamiast [ě] w szybkiej mowie i dialektach pojawia się [ɛ]; naběły, sněgběły, naběg, žywjenjoběg, narěcny, wěcejrěcny
— półprzymknięte długie [e] przed j; měj!, rozměj!, mrěju, natrěj!, njezaprěj!, trějałko, pjerjedrějarnica, plějański
— w kilku wyrazach dawne ě przeszło w i, co znalazło odbicie w ortografii. źiśi, spiwaś, gniwaś, źinsa, nimski, źiśelc, źiśelina
Litera j oznacza:  
— spółgłoskę [j] ([i̯]) w nagłosie, po samogłosce i między samogłoskami; jabłuko, jeleń, jebaś, jěsno, jěza, jo, jopka, jucha, juskaju, Juroju, sajźaś, zajtša, najsy, sejm, dejm, złoźej, gnoj, dojś, domoj, bujka, dłujki, rozuj, ryjny, fryjny, myjnica, měj!, rozgrěj se!, njezatrěj, jajo, daju, stoje
— grupa ij jest wymawiana jako długie [i:]; pij!, gymnazij, kij
— palatalizację poprzedzającej spółgłoski n, r, m, w przed samogłoską inną niż i, ě; njamam, njerěch, njok, na nju, murja, derje, wrjos, z twarju, mjasec, mjod, łamju, wjacor, wjedro, na cerwju
— palatalizację poprzedzającej spółgłoski b, p, d, g, k oraz słaby element [j] przed samogłoską. bjakaś, bjeru, njebjo, rubju, pjas, pjerje, dłypjo, sypju, gjagaś, gjardy, kjarchob, kjarcma, kjarliž
Litera ł oznacza, podobnie jak w języku polskim, dwuwargową spółgłoskę [w] ([u̯]). kał, wałma, pałka, zgełko, spjełko, pśišeł, běłk, měłki, grěł, piłka, stśiłka, kupił, doł, połny, žołty, śěgnuł, rubnuł, stanuł, žyłka, tył, zabył, łapiś, łacny, łamaś, kisałe, śopłe, łopata, łoni, łykaś, gniły, słowo, tła, tłocyś
Przed spółgłoską w nagłosie i po spółgłosce w wygłosie ł jest nieme. łžyca, łžycka, łdza, łdža, sekł, pjakł, kwitł, pśedł, mjatł, rosł
Litera n oznacza:  
— twarde [n] w większości pozycji; nana, naš, ned, knecht, nos, noga, nuza, nužliś, nykata, Nysa, snaź, znowa, lan
— miękkie [n'] przed i, j, ě; niski, nic, nichten, něchten, něco, něga, njamam, donjasć, pjenjeze, njok, na nju
— [ŋ] przed k, g. kanka, wanka, bengel, denko, wingel, špingel, zagonk, škobrjonk, tunk, kunkac
Litera ń oznacza:  
— miękkie [n']; mań, dań, seń se!, źeń, kamjeń, pěseń, toń, dłoń, tuń, suń!, gropyń, kazń, pśijazń
— miękkie [ŋ'] przed k, g. śańki, sańki, bańka, pjeńk, zachopjeńk, brjeńkaś, źeńk, pěseńka, zeleńk, grjebjeńk
Litera o oznacza:  
— otwarte [ɔ]; togodla, kokot, torta, kosty, som, blido, słoma, złoto, teliko, dno, mloko, seno
— przymknięte [o] przed ł, w. row, schow, how, Wětošow, rowny, šołta, žołty, połny, doł, połtera, stoł, sowa, znowa, w rowje, schowaś, toboła, koło, wokoło, do doła, stoły
Literę ó wprowadzono uchwałą Dolnołużyckiego Komitetu Językowego w 1995 roku jako fakultatywny, pomocniczy znak ortograficzny w materiałach do nauki. Litera ó oznacza dźwięk wymawiany wciąż jeszcze jako przymknięte [ó], jednak dziś najczęściej jako:  
— [ɛ] lub [y] (jak polskie e lub y); sobóta, komóra, sromóta, somót, skobódny, pomóc, góla, móliś, zamóliś, dozamóliś, chóry, póchóry, zbórk, do zbórka, pó góli, wó bratša, pósec, póběliś, wóśeliś se
— [e] przed j; wójna, wójca, wójnik, gójc, chójca, chójna, mój, swój, pójź!
— [e] lub [ɛ] w sylabie otwartej. bójaś se, wójowaś, wójo, mójogodla, swójorazny
Litera ŕ oznacza miękkie [r'] keŕ, źěłaśeŕ, pjepjeŕ, pjakaŕ, talaŕ, grajaŕ, twaŕ, šyŕ, twóŕ, spaŕ, měŕ!, bjeŕśo!, wěŕmy!
Litera w oznacza:  
— dwuwargowe [w] ([u̯]) po samogłosce w sylabie zamkniętej (tu w = ł); sławny, dawno, pšawda, cewka, wusew, zewšym, glěwki, slěwka, wobotrěwko, kśiwda, piwnica, źiwny, row, Wětošow, rownina, žywnosć, zešywk, pśikšyw
— dwuwargowe [w] ([u̯]) przed a, e, ó, y; wariś, wažyś, barwa, wence, weto, weš, wóda, wócy, zawónoźeś, wy, wyrkaś
— dwuwargowe [w] ([u̯]) w wyrazach obcego pochodzenia; wokable [u̯ɔkablɛ], wokatiw, wulkan, wulkaniz(ěr)owaś, wulfenit
— dwuwargową zmiękczoną spółgłoskę [w'] ([u̯']) przed i, ě, j; wina, wiźeś, w cerkwi, wěźeś, wěra, dwě, wjedro, strowje, wjacor, pśi cerwju
— słabe [ʰ] lub brak dźwięku przed u, o na początku wyrazu lub po przedrostku; wucho, wuchac, wutšoba, wucyś, wuspěch, wusta, wugel, wużiś, woko, wogeń, wobej, woběg, wobgranicowaś, wokno, wochlica, wótwucyś, zwucowaś, wuwucowaś, wobwuski, wótwobalaś, zwoblekaś
— brak dźwięku na początku wyrazu przed spółgłoską. wlac, wliw, wrjaskaś, wrobel, wrota, wšak, wšykno, wześ, włos, wšaty, wzdaś

Pozostałe litery (a, i, u, y) wymawiane są jak w polskim.

Akcent pada na pierwszą sylabę.

Język górnołużycki – hornjoserbski

Alfabet górnołużycki

A B C Č Ć D E Ě
a bej cej čej ćet dej dźej e ět
 
F G H CH I J K Ł L
ef gej ha cha i jot ka el
 
M N Ń O Ó P (Q) R Ř
em en ejn o ót pej ku er erš
 
S Š T U W (X) Y Z Ž
es tej u wej iks y zet žet

Uwaga: przedstawiono tu nową propozycję; dotychczas obowiązywał następujący porządek (zob. np. tutaj):
a, b, c, č, d, dź, e, ě, f, g, h, ch, i, j, k, ł, l, m, n, ń, o, ó, p, [q], r, ř, s, š, t, ć, u, [v], w, [x], y, z, ž.

 

Linki łużyckie

Uwaga: tutaj znajdziesz szereg linków do stron o językach łużyckich.

Zgłoś swój pomysł na artykuł

Więcej w tym dziale Zobacz wszystkie