Pochodzenie Indoeuropejczyków: Przegląd koncepcji lokalizacji praojczyzny Indoeuropejczyków

Jerzy Biernacki
04.09.2015

Od czasu uznania pokrewieństwa języków indoeuropejskich zaproponowano mnóstwo różnych scenariuszy ich pochodzenia. Każdy z nich zakłada, że w odległej przeszłości istniał stosunkowo nieduży obszar zamieszkały przez pierwsze plemiona indoeuropejskie, używające jednego języka praindoeuropejskiego5, określany mianem praojczyzny, kolebki lub centrum migracji Indoeuropejczyków. Językowa wspólnota z czasem uległa osłabieniu, istniejące podziały dialektalne pogłębiły się, ponadto uległy zmianie obszary, na których używano nowo powstałych języków. Lokalizacja indoeuropejskiej praojczyzny, czas, w którym istniała, przyczyny i szybkość rozpadu wspólnoty językowej, a także sposób, w jaki przemieszczały się języki potomne, są już przedmiotem zasadniczych rozbieżności między poszczególnymi koncepcjami.

W dalszej części artykułu zostaną przedstawione argumenty przemawiające za poszczególnymi hipotezami i przeciwko nim. Na razie przedstawimy listę najbardziej znanych czy najgłośniejszych lokalizacji praojczyzny Indoeuropejczyków6.

 

Hipoteza południowoazjatycka

Twórca poglądu o pokrewieństwie języków indoeuropejskich, W. Jones (1786)7, wskazał obecny Iran jako najbardziej prawdopodobny obszar zamieszkiwany przez pierwszych Indoeuropejczyków. F. von Schlegel (1808) doszedł do wniosku, że językiem indoeuropejskim stosunkowo najmniej zmienionym w porównaniu ze stanem pierwotnym jest sanskryt. W konsekwencji uznał Indie za indoeuropejską praojczyznę.

Później jeszcze wielu innych badaczy lokowało kolebkę plemion indoeuropejskich na terenach między Morzem Kaspijskim a Indiami, często wiążąc ją z cywilizacją Doliny Indusu. Za ojczyzną indyjską opowiedziała się L. Dhar (1930). Dziś zwolennikami hipotezy rdzennych Ariów (zwanej też „Out of India”) są S.G. Talageri, K. Elst, N. Kazanas, T. Kivisild. Jest ona popularna głównie wśród badaczy indyjskich: okoliczność ta może sugerować, że przyczyną tej regionalnej popularności mogą być nie wyniki rzetelnych badań, ale względy nacjonalistyczne, które przecież w nauce nie mogą mieć miejsca. Czas, w którym miała istnieć indyjska praojczyzna Indoeuropejczyków, jest szacowany na VI tysiąclecie p.n.e.

Hipoteza północnoeuropejska (bałtycka)

Zwolennicy tej hipotezy za indoeuropejską praojczyznę uznają niż europejski. Istnieje i istniało wiele różnych jej odmianek. Wyrastają one w gruncie rzeczy z omówionych w innym miejscu wywodów Kossinny, który opierając się na dowodach archeologicznych najwyraźniej dążył do dostarczenia uzasadnienia zwolennikom odwiecznego (a w każdym razie bardzo dawnego) pobytu „rasy germańskiej” w Europie Środkowej. Stąd już tylko krok do przyznania, że także indoeuropejscy przodkowie Germanów także mieszkali między Renem a Wisłą (1902).

Poglądy te podzielał H. Hirt (1905). F. Schpecht (1936), E. Mayer (1948) również szukał kolebki Indoeuropejczyków między Renem a Dnieprem oraz między Morzem Północnym i Bałtyckim a Alpami i Karpatami. Podobnie sądził J. Pokorny (1954). P. Thieme (1954) skłonny był lokalizować ojczyznę Praindoeuropejczyków pomiędzy Łabą a Wisłą, opierając się głównie na nazwach drzew. H. Krahe (1957) stwierdził, że na obszarach od Wysp Brytyjskich przez płn. Francję, Skandynawię, Niemcy aż po obszar bałtyjski, z minimalnym udziałem słowiańskiego (tzw. obszar hydronimii staroeuropejskiej), występują wyłącznie indoeuropejskie nazwy rzeczne, i na tym właśnie obszarze ulokował indoeuropejską praojczyznę. T. Milewski (1968) uznał, że około roku 3000 p.n.e. Indoeuropejczycy zajmowali obszary od Renu po Don, od Morza Północnego i Bałtyckiego po Alpy i Karpaty. W.P. Schmid (1978) doszedł z kolei do wniosku, że zamieszkiwali oni pierwotnie obszar, na którym dziś używane są języki bałtyjskie.

L. Kilian (1983) usytuował „szeroką” indoeuropejską praojczyznę między Morzem Północnym a ukraińskim wybrzeżem Morza Czarnego, przy czym do obszaru tego włączył też południową Szwecję. Według niego istniała ona w VI tysiącleciu p.n.e. Podobnie wypowiada się M. Zvelebil (1988). Z kolei G. Décsy (1991) zawęził ten rozległy obszar do terenów północnych Niemiec między Wezerą a Odrą. Wreszcie W. Mańczak (1988 i w latach następnych) wydedukował z obliczeń przeprowadzanych na paralelnych tekstach w różnych językach indoeuropejskich, że najwięcej archaicznej leksyki zachował język polski, i w związku z tym to właśnie na terenach Polski znajdować się musiała nie tylko praojczyzna Słowian, ale i Indoeuropejczyków.

Zwolennicy hipotez należących do omawianej grupy wiążą pierwotnych Indoeuropejczyków z mezolityczną kulturą Ertebølle lub neolityczną kulturą ceramiki sznurowej.

Hipoteza anatolijska

Istnienie kolebki Indoeuropejczyków w Azji Mniejszej zasugerował już J. Schmidt (1890), a następnie A.H. Sayce (1927). Jak się wydaje, także V.G. Childe (1950) próbował uzasadnić ją na gruncie archeologii po tym, jak zrezygnował z głoszenia poglądu o lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny na stepach południoworosyjskich, choć w rzeczywistości jego opinia nie jest klarowna. W połowie lat 60. XX wieku hipotezę anatolijską poparł V. Illič-Svityč, opierając się na rzekomym czy też rzeczywistym językowym pokrewieństwie indoeuropejsko-semickim. V. Sheveroshkin (1987) i A. Dolgopolsky (1987) wskazali na wschodnią część Azji Mniejszej. Ostatnio hipotezę tę popiera K.T. Witczak (2003), opierając się na analizie indoeuropejskich nazw zbóż.

Za twórcę hipotezy anatolijskiej uchodzi niesłusznie C. Renfrew (1987), który umieszcza indoeuropejską praojczyznę w Anatolii (bez określania dokładniejszej lokalizacji) w VII tysiącleciu p.n.e. i przypisuje jej kulturę wczesnoneolityczną. Rozprzestrzenianie się języków indoeuropejskich miałoby być ściśle związane z pokojową ekspansją rolnictwa i odbywać się zgodnie z modelem przesuwającej się fali („wave of advance”).

Renfrew wyróżnił 10 faz opanowania nowych obszarów i wytworzenia nowych kultur, opisywanych przez niego jako „transformacje”.

  1. Z Anatolii do greckiej Tesalii i zachodniej Macedonii; w Anatolii pozostała grupa anatolijska.
  2. Z Grecji na teren kultur neolitycznych strefy umiarkowanej (Starčevo-Körös-Karanovo); na południu pozostał przodek języka greckiego.
  3. Z Bałkanów w górę Dunaju, gdzie powstała kultura ceramiki wstęgowej; pozostał przodek języka iliryjskiego, trackiego i dackiego.
  4. Znad Dunaju na wschód, gdzie powstała kultura ceramiki malowanej (Cucuteni i trypolska).
  5. Znad Dunaju do Skandynawii i płn. Francji, gdzie powstała kultura pucharów lejkowatych; oddzielił się germański.
  6. Z Grecji na Płw. Apeniński i do płd. Francji, gdzie rozwinęła się kultura impresso.
  7. Dalej na zachód na Półwysep Iberyjski; pozostał język protoitalski.
  8. Z południa do środkowej i północnej Francji, gdzie powstała kultura ceramiki wstęgowej i uformował się język celtycki.
  9. Z północnej Francji na Wyspy Brytyjskie.
  10. Z terenów kultury trypolskiej na stepy; pozostały języki bałtosłowiańskie, oddzieliły się indoirańskie.

W reakcji na miażdżącą krytykę przedstawionego scenariusza, autor ten wycofał się (1999, 2003) z niego częściowo i szukał indoeuropejskiej praojczyzny na Bałkanach w V tysiącleciu p.n.e., wyłączając z rozważań grupę anatolijską. Nowy scenariusz przedstawia się następująco:

  1. Około 6500 p.n.e. następuje rozpad języka przed-PIE, używanego w Anatolii, na anatolijski i archaiczny PIE, który przedostaje się do Europy, gdzie tworzy kulturę Starčevo-Körös-Cris na Bałkanach, kulturę ceramiki wstęgowej rytej w basenie Dunaju oraz kulturę ceramiki linearnej, sięgającej na wschód po Bug i Dniestr.
  2. Około 5000 p.n.e. archaiczny PIE rozpada się na trzy grupy: bałkańską, północno-zachodnią (naddunajską) oraz stepową. Druga grupa da początek Germanom, Celtom i ludom italskim, ostatnia Tocharom, pozostałe języki indoeuropejskie rozwiną się z grupy bałkańskiej.
  3. Około 3000 p.n.e. grupa bałkańska rozpada się i rozpoczyna się migracja późniejszych Greków, Ormian, Albańczyków, ludów indoirańskich i bałtosłowiańskich na historyczne miejsca zamieszkania, przy czym grupa indoirańska zajmuje obszary stepowe.

I ten scenariusz został jednak ostro skrytykowany, głównie z uwagi na to, że brak jest podstaw (językowych i archeologicznych), by postulować 1500 lat wspólnej, niezależnej ewolucji grupy bałkańskiej (obejmującej grecki i języki satəm) po odłączeniu się grupy północno-zachodniej. W rezultacie w 2005 Renfrew po raz kolejny zmienił zdanie, uznając tym razem, że pierwsi indoeuropejscy rolnicy byli potomkami ludności, która zamieszkiwała kontynent od paleolitu.

R. Gray i Q. Atkinson (2003) przeprowadzili badania glottochronologiczne, które doprowadziły ich do konkluzji, że indoeuropejski prajęzyk istniał pomiędzy 5800 a 7800 p.n.e. i że najmniej zmieniona jest grupa anatolijska, co według nich potwierdza omawianą hipotezę.

Hipoteza armeńska

Wskazanie okolic jeziora Urmia na Wyżynie Armeńskiej jako przypuszczalnej praojczyzny Indoeuropejczyków w IV tysiącleciu p.n.e. (T. Gamkrelidze, V. Ivanov, 1984) jest związane z teorią glottalną. Zgodnie z tym poglądem grupa anatolijska miałaby oddzielić się wcześniej, a grupy ormiańska i germańska (tzw. języki taihun) miałyby zachować najwięcej cech prymitywnych w systemie spółgłosek.

Tylko z pozoru hipoteza ta zgodna jest z anatolijską, zakłada bowiem, że wczesna migracja indoeuropejska następowała w kierunku obszarów stepowych Europy wschodniej (przez Kaukaz), a nie w kierunku Bałkanów. Całkiem inne jest też datowanie tej migracji, a Indoeuropejczyków nie wiąże się z ludami, które przyniosły do Europy umiejętność uprawy roślin.

Hipoteza bałkańsko-naddunajska

Różne odmiany tej hipotezy wyłoniły się z koncepcji północnoeuropejskiej. Jako indoeuropejską kolebkę wskazują one Europę Środkową na południe od Karpat oraz Bałkany. I tak, już H. Hencken (1955) wzmiankował obszar od Macedonii po Karpaty, choć dopuszczał też tereny na północ od Karpat i Morza Czarnego. W. Merlingen (1955) opowiadał się za terenami Rumunii, Bułgarii i Macedonii. V. Georgiev (1958) uważał, że w okresie neolitu obszar ten rozciągał się on od Renu i Alp po Don i od Morza Północnego i Bałtyckiego oraz Dźwiny po Bałkany i zachodnią część Azji Mniejszej. P. Bosch-Gimpera (1961) wskazywał na Czechosłowację i południową Polskę, a także na obszary przyległe aż do Morza Czarnego; autor ten sądził, że pierwotne społeczeństwo indoeuropejskie istniało już co najmniej w V tysiącleciu p.n.e., a jego kulturę należy określić jako neolityczną. G. Devoto (1962) proponował obszar bardzo rozległy, rozciągający się od Renu i Morza Północnego aż po Morze Kaspijskie, z włączeniem dorzecza Dunaju. I.R. Danka (1966) ograniczył obszar indoeuropejskiej praojczyzny do dorzecza Dunaju. Za twórcę hipotezy bałkańsko-naddunajskiej uchodzi jednak bezpodstawnie I. D’jakonov (1982), wskazujący na „terytorium bałkańsko-karpackie” jako na centrum indoeuropejskich migracji. Podobne poglądy prezentuje Safronov (1989).

Hipoteza stepowa (pontyjsko-kaspijska)

Często jako lokalizację indoeuropejskiej praojczyzny wskazuje się stepy nadczarnomorskie lub nadkaspijskie. Takie poglądy przedstawia bardzo wielu lingwistów i archeologów.

Pierwszym był O. Schrader (1890). Opierał się on na analizie odziedziczonego słownictwa, z której wywnioskował, że gospodarka w indoeuropejskiej praojczyźnie miała raczej charakter pasterski niż rolniczy, stąd właśnie idea lokalizacji na stepie. Jego następca, V.G. Childe, jest autorem dwóch fundamentalnych dzieł poświęconych archeologicznej przeszłości Europy, The Dawn of European Civilization (1925) oraz The Aryans (1926). W pracach tych Childe dokonał analizy dowodów archeologicznych przemawiających za istnieniem kolebki indoeuropejskiej w Azji, Europie środkowej, Europie północnej i południowej Rosji, która skłoniła go do zaakceptowania tej ostatniej możliwości.

Na podstawie swoich badań autorowi temu udało się zrekonstruować sporo elementów kultury pierwszych Indoeuropejczyków:

  • stosowano pojedyncze groby ochrowe, pokryte czerwonym pigmentem mineralnym, ze szkieletami w pozycji skurczonej,
  • nad grobami sypano kurhany – kopce ziemne, czasem kamienne,
  • prowadzono gospodarkę pasterską, a hodowane zwierzęta – krowy, owce i konie – składano w ziemi wraz ze zmarłymi,
  • konie odgrywały wielką rolę w życiu tego ludu i umożliwiły jego późniejsze wędrówki,
  • istniała znajomość wozu kołowego,
  • posługiwano się toporem bojowym,
  • używano naczyń glinianych zdobionych odciskami sznura.

Autor uległ duchowi ówczesnych czasów, i zawarł w swojej pracy elementy rasistowskie, dopatrując się przyczyn ekspansji Indoeuropejczyków w ich cechach fizycznych (jak to określił, wyższości budowy ciała). W późniejszym okresie to właśnie zapewne przyczyniło się w dużym stopniu do zmiany zapatrywań tego badacza odnośnie lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny.

Również T. Sulimirski (1933) uznał, że kolebką ludów indoeuropejskich, a w każdym razie ludów używających ceramiki sznurowej, były stepy. W. Schmidt (1949) przedstawił hipotezę dwóch fal kolonizacyjnych, które miały dotrzeć do Europy od wschodu, z bliżej nieokreślonego terytorium. A. Nehring (1954) szukał pierwotnych obszarów zamieszkanych przez Indoeuropejczyków nad Morzem Kaspijskim, w południowym Dagestanie, u podnóża Kaukazu. H. Hencken (1955) dopuszczał tereny na północ od Karpat i Morza Czarnego, choć raczej rozważał obszar od Macedonii po Karpaty. Dalej na wschód, na stepach Azji centralnej, umieścił praojczyznę indoeuropejską H. Łowmiański (1963). W. Scherer (1968) umieścił kolebkę Indoeuropejczyków w Rosji środkowej i południowej, G. Ivănescu (1970) – na stepach Kazachstanu, na stepach na północ od Kaukazu lub w lasach położonych na północ od nich, R.A. Crossland (1971) – na stepach na północny zachód od Morza Czarnego, A. Martinet (1986) – w bliżej nieokreślonych stepach, F. Kortlandt (1990) – na północ od Morza Kaspijskiego, D.W. Anthony (1991) – między Dnieprem a Wołgą. Za nieco bardziej wschodnią, azjatycką lokalizacją optuje Z. Gołąb (1992).


Sytuacja w drugim okresie ekspansji indoeuropejskiej, koniec IV tys. p.n.e.
LBK – kultura ceramiki wstęgowej rytej, TRB – kultura pucharów lejkowatych
Źródło: Wikipedia

Najbardziej rozbudowaną wersją poglądu o stepowej lokalizacji indoeuropejskiej praojczyzny jest hipoteza kurhanowa, sformułowana przez M. Gimbutas w 1956, uzupełniana w latach następnych, zwłaszcza po roku 1970. Zgodnie z nią pierwotni Indoeuropejczycy tworzyli pasterskie, półkoczownicze społeczeństwo eneolityczne (chalkolityczne, okresu miedzi), zajmujące się hodowlą bydła. Było ono zorganizowane patriarchalnie w przeciwieństwie do ówczesnych matriarchalnych ludów rolniczych Europy. Brak trwałych siedzib i dominacja mężczyzn sprawiały, że lud ten był wojowniczy i ekspansywny. Sławiono sztukę zabijania swoich sąsiadów, wypierano ich lub ujarzmiano, narzucając swoje rządy, język, kulturę i sposób życia. Wskutek indoeuropejskich podbojów gospodarki rolnicze i osiadły tryb życia ustąpiły miejsca półkoczowniczej kulturze hodowców bydła, a równouprawnienie płci i pokojowe współżycie zostały zastąpione dominacją mężczyzn.

Autorka dzieli wczesne dzieje indoeuropejskiej praojczyzny na cztery okresy stabilności i trzy fale ekspansji.

  1. W pierwszej połowie V tys. (5000 – 4500 p.n.e.) od Saratowa nad Wołgą do północnych zboczy Kaukazu oraz od Morza Azowskiego po rzekę Ural rozciąga się obszar eneolitycznej kultury chwałyńskiej, która jest poprzedniczką kurhanowych kultur jamowych. Kultura ta przypisywana jest wczesnym przodkom Indoeuropejczyków. Związana jest z nią kultura Samary, istniejąca na tym terenie prawdopodobnie nieco wcześniej, w drugiej połowie VI tys. p.n.e. i na początku V tys. p.n.e.; datowanie jednego ze stanowisk na 5500 p.n.e. jest jednak niepewne w tym sensie, że przynależność tego stanowiska do kultury Samary bywa kwestionowana. Twórcy kultury Samary, przodkowie Indoeuropejczyków, mieliby być pierwszym ludem, któremu udało się udomowić konia. Wcześniejsze ich dzieje, a co za tym idzie powstanie kultury Samary, są już bardzo dyskusyjne – jej korzeni poszukuje się w lokalnych mezolitycznych kulturach nadwołżańskich (kultura Seroglazovo, XI – IX tys. p.n.e.). Bywa ona także zestawiana z neolityczną kulturą dnieprzańsko-doniecką (5400 – 4200 p.n.e.), różniącą się głównie nieznajomością hodowli konia, choć przez niektórych traktowaną jako indoeuropejska, a także z kulturą bugo-dniestrzańską (6500 – 5000 p.n.e.), pierwszą neolityczną kulturą na obszarze czarnoziemów zachodniej Ukrainy, rozwiniętą samodzielnie z miejscowych kultur mezolitycznych.
  2. Fala 1, ok. 4500 p.n.e. (oryginalnie datowana na okres o pół tysiąclecia późniejszy). Następuje ekspansja ludności praindoeuropejskiej znad dolnej Wołgi w kierunku Dniepru, gdzie następuje zetknięcie z istniejącą tam kulturą trypolską (neolityczna kultura Cucuteni-Trypolje rozkwitała między 5500 a 2750 p.n.e. na terenie Rumunii, Mołdawii i Ukrainy). Wpływy ekspansji znad Wołgi docierają także dalej na Bałkany i wzdłuż Dunaju, do kultur Vinča (VI – III tys. p.n.e., od Chorwacji i Rumunii po Macedonię i Bułgarię) i lendzielskiej (5000 – 4000 p.n.e., od Słowenii i Chorwacji po płd. Polskę).
  3. Okres I kultur kurhanowych, pierwsza połowa IV tys. (4500 – 3500 p.n.e.). Stary okres PIE. Na stepach między środkową Wołgą a Dnieprem rozwijają się wczesne formy kultury jamowej, w tym kultura Średniego Stogu (4500 – 3300 p.n.e.), uważana za początkową kulturę indoeuropejską. Z miejscowości Dereivka na Ukrainie pochodzą najstarsze dowody hodowli i wykorzystywania konia, datowane na ok. 4000 p.n.e. Obecnie wiąże się je raczej z kulturą majkopską, o której poniżej. W ciągu tego okresu mogło dojść do oddzielenia się przyszłej grupy anatolijskiej od reszty Indoeuropejczyków. Na obszarze od Bohu po Dunaj, na terenach dawniejszej neolitycznej kultury Karanovo-Gumelniţa, powstaje kultura Cernavodă (4000 – 3200 p.n.e.), być może związana z przodkami Hetytów.
  4. Fala 2, połowa IV tys. (ok. 3500 p.n.e.). Na obszarze dzisiejszego Dagestanu rozwija się kurhanowa kultura majkopska (3500 – 2500 p.n.e.), wykorzystująca już szeroko narzędzia z brązu (lepszej jakości niż ówczesne brązy europejskie). Jej ekspansja (do ok. 3000 p.n.e.) prowadzi do rozwoju kultur hybrydowych w północnej Europie: amfor kulistych (3400 – 2800 p.n.e.) i badeńskiej (ceramiki promienistej, 3600 – 2800 p.n.e.). Z ekspansją tą związana jest znacząca migracja Indoeuropejczyków na zachód. Kultura amfor kulistych postrzegana jest przez Gimbutas jako „wtórna praojczyzna”, która następnie wydała z siebie kultury ceramiki sznurowej (3200 – 1800 p.n.e., choć niekiedy przyjmuje się znacznie późniejszą datę jej rozwoju) i pucharów dzwonowatych (2800 – 1900 p.n.e.), która dotarła aż do najdalszych rejonów Hiszpanii i Portugalii. Ostatecznie z wtórnej praojczyzny mają wywodzić się późniejsze ludy germańskie, celtyckie, italskie, iliryjskie, a zapewne także Grecy.
  5. Okresy II i III kultur kurhanowych, druga połowa IV tys. (3500 – 3000 p.n.e.). Średni okres PIE. Nadal rozwijają się kultury Średniego Stogu i majkopska. Powstają kamienne kręgi, prymitywne dwukołowe rydwany, antropomorficzne stele kamienne z wyobrażeniami bóstw. Zjawiają się stałe osiedla, w tym o charakterze obronnym, a ludność w większym niż dotąd stopniu zajmuje się rolnictwem i rybołówstwem, osiedlając się głównie wzdłuż rzek. W tym samym czasie dalej na zachód, między Bohem a Dunajem, rozwija się hybrydowa kultura usatowska, z udziałem kultur trypolskiej i Cernavodă. Od indoeuropejskiego centrum ostatecznie odchodzą języki kentum, wśród pozostałej grupy dochodzi z czasem do satemizacji. W południowej Syberii, od centralnego Kazachstanu po zachodnią Mongolię, rozwija się kultura Afanas’jevo (3500 – 2500 p.n.e.), której twórcami byli prawdopodobnie przodkowie Tocharów.
  6. Fala 3, 3000 – 2800 p.n.e. Następuje ekspansja kultury kurhanowej poza tereny stepowe, na obszary Rumunii, Bułgarii i wschodnich Węgier. Proces ten jest związany z postępującym upadkiem kultury trypolskiej.
  7. Okres IV kultur kurhanowych, pierwsza połowa III tys. (2800 – 2200 p.n.e.). Kultura katakumbowa rozciąga się na stepach od Rumunii po Ural, a od Renu po Wołgę rozciąga się kultura ceramiki sznurowej, odpowiadające ostatniej fazie indoeuropejskiej wspólnoty językowej. Zupełnie oddzieleni są już przodkowie Anatoliczyków i Tocharów, zakończony jest też rozdział kentum – satəm. Przodkowie późniejszej ludności indoirańskiej są być może twórcami kultury Połtawki (2700 – 2100 p.n.e.) nad środkową Wołgą i w zach. Kazachstanie.

Ostatnio dokonano nieznacznych modyfikacji przedstawionego schematu, uwzględniając szerzej dane lingwistyczne. F. Kortlandt (1985) doszedł do wniosku, że nie tylko języki ludności kultury jamowej podległy procesowi satemizacji. Proces ten objął bowiem także sąsiednie tereny, na których istniała wschodnia odmiana kultury ceramiki sznurowej, określana jako kultura środkowodnieprzańska (3200 – 2300 p.n.e.). Nosiciele tej kultury są przodkami późniejszej grupy bałtosłowiańskiej. Kultura ta istniała równocześnie z kulturą jamową i końcową fazą kultury trypolskiej, które w znacznym stopniu wpłynęły na jej kształt. Nie do końca wiadomo, jaka była etniczna przynależność twórców innego, jeszcze bardziej wschodniego odłamu Sznurowców, twórców kultury Fat’janovo-Balanovo, rozwijającej się w tym samym czasie nad środkową i górną Wołgą.

Zdaniem Kortlandta okres indohetycki powinien być wiązany z początkiem kultury Średniego Stogu, a właściwy okres indoeuropejski (po oddzieleniu grupy anatolijskiej) z jej końcem. Nie ma natomiast podstaw, by z Indoeuropejczykami identyfikować twórców kultury chwałyńskiej, a zwłaszcza majkopskiej, tym bardziej że w Dagestanie nie było później ludności indoeuropejskiej. Do takich samych wniosków doszedł J.P. Mallory (1997). Każda próba przypisania twórcom kultur wcześniejszych określonego języka musi się wiązać z ustaleniem zewnętrznego pokrewieństwa Indoeuropejczyków z innymi rodzinami językowymi. Według Kortlandta język praindoeuropejski należał do gałęzi uraloałtajskiej, która uległa wpływom substratu północnokaukaskiego. Dlatego kultur przodków Indoeuropejczyków należy szukać w VII tys. p.n.e. na północ od Morza Kaspijskiego.

Hipoteza środkowoazjatycka (sogdyjska)

W. Koppers (1934) odkrył, jak sądził, podobieństwa między językami indoeuropejskimi i ałtajskimi, dlatego ulokował praojczyznę Indoeuropejczyków w zachodnim Turkiestanie. Według J. Nichols (1997) praojczyzną indoeuropejską w IV lub V tysiącleciu p.n.e. były Baktria i Sogdiana – tereny na wschód od Morza Kaspijskiego, na pograniczu Afganistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu i Tadżykistanu. W istocie pogląd taki jest nowoczesną mutacją hipotezy południowoazjatyckiej, choć nawiązuje też do niektórych odmian hipotezy stepowej.

Hipoteza ciągłości paleolitycznej

Hipoteza ta (PCT, The Paleolithic Continuity Theory) zakłada, że Indoeuropejczycy zamieszkują na obecnych terenach od czasów paleolitu, co najmniej od X tysiąclecia p.n.e. Pierwszy raz sformułował ją H. Kühn (1932), szukając korzeni praindoeuropejskich w kulturze oryniackiej, istniejącej jakieś 30 tysięcy lat temu. Podobne stanowisko przyjął G. Schwantes (1958). Jej znanym zwolennikiem jest M. Alinei, a ostatnio (2005) także C. Renfrew.

Inne hipotezy

Niektóre z pozostałych hipotez lokalizacji pierwotnej ojczyzny Praindoeuropejczyków są zaskakujące, dziwaczne, niekiedy wręcz zabawne. W. Merlingen, niegdysiejszy zwolennik hipotezy bałkańsko-naddunajskiej, zmienił zdanie (1976) i doszedł do wniosku, że ojczyzna ta leżała na Saharze. Według J. Pstrusińskiej, „bardzo interesująca jest też koncepcja ameby językowej (die Schprachamobe), wysunięta przez Victora Maira (1998), bezustannie zmieniającej kształt i przemieszczającej się w czasie i przestrzeni, a przy tym wysuwającej i wciągającej zmiennego kształtu pseudopodia”. N.S. Trubeckoj i ostatnio J.-P. Demoule w ogóle odrzucili ideę języka praindoeuropejskiego.

Zgłoś swój pomysł na artykuł

Więcej w tym dziale Zobacz wszystkie